Çocuk büyürken çeşitli gelişim aşamalarından geçer. Her çocuk, gelişimin aşamalarını kendine özgü gelişim özellikleriyle geçer. Yine de çocukların gelişim aşamaları birbirine yakın seviyelerde seyreder. Bütün çocukların genel gelişimleri dikkate alınarak, normal olarak kabul edilen bazı sınırlar belirlenmiştir. Her çocuk kendine özgü gelişim alanlarıyla bu sınırları aşmadığı sürece sağlıklı bir birey olarak büyür. Çocuklarda birçok gelişim alanı vardır; kimi çocuk birkaç alanda yaşıtlarından ileri olabilirken, bir kaçında ise geri kalabilir. Bazı çocukların genel gelişim alanları çok iyi olmasına rağmen herhangi bir gelişim alanında özel gelişim geriliği görülebilir. Örneğin, bedensel, dilsel, ruhsal gelişimiyle beraber zihinsel gelişimi de çok iyi olan çocuk, öğrenme güçlükleri yaşayabilir. 

Çocukların yüzde 10-20 gibi bir oranda belli ölçüde özel gelişme gecikmesi görülür. Bu özel ve genellikle yanlış anlaşılan gelişme bozukluğunun örnekleri aşağıda verilmiştir (Pearce, 1996): 

•        2 yaşından sonra devam eden iletişim problemleri

•        3 yaşından sonra devam eden sakarlık

•        4 yaşından sonra altını pisletmeye devam etme

•        5 yaşından sonra gündüz ve gece ıslatmalarının devam etmesi

•        7 yaşından sonra devam eden okuma güçlükleri

Çocukların yüzde 2-3’ünde daha ciddi gelişimsel gerilikler görülür ve anne baba daha fazla uğraşmak zorunda kalır. Sorunsuz gelişimini tamamlayan çocuk yok gibidir. Önemli olan, çocuk gelişimindeki bazı gecikmelerin ebeveyn tarafından fark edildikten sonra gerekli müdahalelerle hızlandırması ve gecikmeyi en az seviyeye indirmesidir. Birçok anne baba, çocuk gelişimi hakkında yeterli bilgilere sahip olamadıkları için, çocuğundaki bazı normal gelişim aşamalarını gecikme olarak değerlendirip kaygılanmaktadır. Eğer çocuğun normal gelişim sınırlarını bilirse, kaygılarının yersi olduğunu görür.  Çocuklar büyürken dört farklı gelişme döneminden geçerler. Bunlardan ikisi hızlı, ikisi de yavaştır. Hızlı büyümenin gerçekleştiği birinci dönem, hamileliğin üçüncü ayından başlar, doğumdan sonra altıncı aya kadar devam eder. İkinci hızlı büyüme evresi ise, ergenlik dönemidir. Bu dönemde çocuklarda çok belirgin ve hızlı gelişmeler gözlenir.

Çocukların gelişiminde gözlenen yavaş büyüme dönemlerinden birincisi, altıncı aydan sonra başlar ergenliğe kadar devam eder. İkinci yavaş büyüme dönemi ise, ergenlikten olgunlaşmaya kadar sürer. Çocuklar, hızlı büyüme dönemlerinde uyumsuz davranışlar gösterirler, kaygılı ve gergin olurlar, duygusal anlamda daha çok kırılgan olabilirler. Enerji tüketimi fazla olduğu için bitkin ve yorgun olurlar, dikkatsiz ve bedensel koordinasyonu gerektiren işlerde beceriksiz davranışlarda bulunabilirler. Yavaş büyüme dönmelerinde daha uyumlu ve uysaldırlar. Vücutlarında enerji birikimi fazla olduğu için hareketlidirler. İnce ve kaba motor becerisi gerektiren işleri çok iyi yaparlar. Kızlar, gelişimlerini erkeklerden önce tamamlarlar. Bedensel gelişimi be büyümeyi, beslenme ve çevresel koşullar büyük oranlarda etkiler. Anne babası uzun olan çocuklar yeterli beslenmeyle uzun olabilirken, anne babası kısa olan çocukların beslenmesi çok iyi olsa bile, anne babası uzun olan çocuklara oranla daha kısa kalırlar.

Yetersiz beslenen çocukların gelişiminde ciddi gerilikler görülebilir. Çocuklarda büyüme ve gelişme genel olarak beş döneme ayrılır:

Süt dönemi (0-2 yaş arası)

Oyun dönemi (2-6 yaş arası)

Okul dönemi (6-12 yaş arası)

Ergenliğe giriş (11-12 yaşları)

Ergenlik dönemi (12-18 yaş arası)

Aşağıda çocuğun süt ve oyun döneminde geçirdiği gelişim aşamaları detaylı olarak verilecektir. 

0-1. ay

Yaşamasını sağlayan emme, yutma, çiş ve kaka yapma gibi otomatik reflekslere sahiptir.30 santimetreye kadar olan nesneleri görür.Görme çizgisi üzerinde hareket eden bir nesneyi 180 derecelik bir açıda izleyebilir.Annesinin sesini diğer seslerden ayırt edebilir.Duyma, tat ve koku alma duyuları gelişmiştir.Tanıdık seslere yönelir.Sevgi gösterilerinden hoşlandığını belirten davranışlar sergiler. Kucağa alındığında ağlaması kesilir.Avuç içine dokundurulan bir nesneyi kavrayıp tutar.Acıktığında ağlar.Ağlama dışında başka sesler pek görülmez. İlk bir-iki hafta düzensiz ve sık ağlama görülür. İkinci haftadan sonra ağlaması azalır.Göz teması kurar.Alini ağzına götürme ve parmağını emme alışkanlığı görülebilir.Yere yüzükoyun yatırıldığında kısa birkaç saniye başını kaldırabilir.

Kendiliğinden gülümsemeler görülür.Günde ortalama 18-21 saat uyur ve düzensiz bir uykusu vardır. 

1-6. ay

Uyku düzeni oluşmuş ve kesintisiz uyku süresi uzamıştır.Üç ve dördüncü aylar agulama evresi olduğu için anlaşılmaz ve garip sesler çıkarır.Beş ve altıncı aylarda badıldama dönemi, başar; ba, ma gibi anlamsız heceler çıkarırKonuşmalardaki tonlamayı algılar. Tanıdık sesler duyduğunda heyecanlanır ve sese yönelir.Kucağa alınmak için kollarını açar. Tanıdık ve yabancı kişilerin ilgisinden hoşlanır. Kucaktan inmek istemez.Büyük kas hareketleri daha esnek ve düzenlidir. El ve ayaklarını inceler. Altıncı ayın sonuna doğru ayaklarını görmek için başını kaldırabilir. Destekle oturabilir.Yüzükoyun yere yatırıldığında kollarından destek alarak başını ve göğsünü kaldırabilir. Kucaktayken başı diktir.İnsan yüzlerine daha dikkatli bakar. Görme sınırları içindeki insan hareketlerini gözleriyle takip eder. Elindeki nesne yere düştüğünde takip etmeye çalışır.İlk üç ay eline verilen nesneleri tutar; ama el-göz koordinasyonu gelişmediği için nesneyle anlamlı bir ilgilenme görülmez. Sonraki aylarda ilgisini çeken nesnelere uzanabilir ve alabilir. Bir elindeki nesneyi diğer eline geçirebilir.Hafif sesler duyduğunda sessizleşir. Başını çevirerek sesin geldiği kaynağı arar.

Emzirilirken uzun süre annesinin yüzüne bakar. Biberon ve memeyi gördüğünde hoşnut olduğunu belirten davranışlar gösterir. Eline geçirdiği nesneleri ağzına götürür.Yıkanmaktan büyük bir zevk alır. 

6-12. ay

Tanıdıkları yabancılardan ayırt edebilir. Tanıdıklara özel bir bağlılık geliştirir.Sekizinci ay civarında ses ve heceler art arda çıkar ve çoğalır (mamama, bababa, dedede).Dokuzuncu aya doğru hecelerde belirgin bir birleşme görülür.Onuncu aya doğru ‘hayır’ ve ‘bay bay’ sözcüklerin anlamını bilir.On ikinci aya doğru birçok kelimenin anlamını bilir.Bir-iki sözcüğü anlamlı kullanabilir.Basit ses ve kelimeleri taklit edebilir.İsmine tepki verir.İlgiyle yapılan el ve yüz hareketlerine kahkahayla karşılık verebilir. Ce oyunundan büyük bir keyif alır.Dikkat çekmek için çeşitli hareketler yapar.

12. aya kadar yaklaşık 10 dişi çıkar ve salya görülebilir. Katı besinleri ısırır, çiğner.

Yedinci aya doğru desteksiz oturabilir. Yüzükoyun yatırıldığında doğrulup oturabilir. Öne doğru eğilerek önündeki nesneyi alabilir.  Bir yere tutunarak ayakta durabilir Ayakta veya otururken gövdesini yana doğru çevirebilir. Yerde yuvarlanabilir.Elinden alınmak istenen nesneyi vermemek için diretir. Oyuncaklarla oynamayı sever. Bir nesneyi bir elinden diğer eline rahatlıkla geçirir. Altını üstüne çevirebilir, her tarafını inceler. Nesneleri birbirine vurarak çıkan sesleri dinler. Parmak kasları gelişmiştir. İşaret ve başparmağını kullanır. Biberon ve bardağı elleriyle tutarak beslenebilir. Annesinin elindeki kaşığı almaya çalışır.Elinden düşen nesneyi arar. Ulaşmak istediği hedefe varmak için çabalar. Dokuzuncu ayın sonlarına doğru emeklemeye başlayabilir. Bir yere tutunarak birkaç adım atabilir. Desteksiz birkaç saniye ayakta durabilir. Yukarıdaki bir nesneye ulaşmak için kendini destekle yukarı çekebilir.Sıra alma becerisi geliştiği için kendisine atılan topu geri gönderebilir. Taklit oyunlarını oynar. Müzikten hoşlanır ve çeşitli hareketlerle tepki verir.Kendi bedenin ve çevresini daha iyi tanır. Çevresine olup bitenleri merakla takip eder. 3-4 metre uzağındaki hareketleri izleyebilir. Önünde saklanana nesneyi bulmak için uğraşır. 

12-18. ay

On ikinci aydan sonra ilk anlamlı sözcükleri söylemeye başlar. Gerçek kelimeler yerine semboller kullanır (su ver yerine “bu-bu”, araba yerine “düt”, yemek yerine “mama”, ayakkabı yerine “pepe” diyebilir). Bu dönemde konuşmaya hazır hale gelir. Tek kelime düzeyi başlar (baba, anne, mama, su, araba vb). 5-50 arası kelime kullanabilir. Anlatamadığı isteklerini beden dilini kullanarak ifade etmeye çalışır.Basit yönergeleri yerine getirir.

Birçok organını gösterebilir.Resimli kitaplara ilgisi artar ve kitap sayfalarını çevirebilir. Sevdiği oyuncaklarını yanında taşır ve oyuncaklarla daha anlamlı oynar.Yürümeye başlar; ilk zamanlar sık sık düşse de zaman geçtikçe yürümesi düzene girer ve yürüme hızı artar. Elinden tutularak merdivenlerden inip çıkabilir. Kendisi emekleyerek merdivenleri çıkıp inebilir.Kaşık kullanarak yemek yemeye çalışır. Dökmeden bardaktan su içebilir.Büyük nesneleri itip çekebilir. Ayağıyla topa vurabilir, giden topu alıp getirebilir.Ayakkabılarını, çoraplarını çıkarabilir; ama yeniden giyemez.Taklit yeteneğinde hızlı bir ilerleme gözlenir. Tarak, telefon gibi bazı nesneleri amaca yönelik kullanabilir, kaşığı bardağın içinde karıştırabilir.Kalemle duvarları ve boş alanları karalayabilir.Çevreye olan merakı artar ve yeni gördüğü her şeyi incelemeye ve anlamaya çalışır.  

18-24. ay

18-22. aylarda iki kelime düzeyi başlar (anne su, baba gel, araba ver vb). Bu dönemde sözcük dağarcığı hızlı bir gelişim içindedir.Her gün yeni bir iki kelime öğrenir. Kelime dağarcığında yaklaşık 50-100 arası kelime vardır.Söylenen her şeyi tekrarlayabilir. Kelime dağarcığı her geçen gün artar. İki-üç sözcükten oluşan cümleler kurabilir.Ne, niçin, nerede ile başlayan sorular sorabilir.Kısa sorular sorabilir ve basit sorulara cevap verebilir. Zamirleri kullanır (ben, sen, o vb). kendinden söz ederken ismini kullanır.Basit şarkıları söyleyebilir. Şarkılara dans ederek eşlik edebilir. Koşabilir, griye doğru yürüyebilir, topa hızla vurabilir, topu belirlenmiş bir hedefe vurabilir. Boşluklar içine nesneleri atmayı, oyuncakları dizmeyi, sıraya koymayı ve nesneleri döndürmeyi yapabilir.Basamakları yardımsız veya duvara tutunarak çıkabilir. 6-7 küpü kullanarak kule yapabilir.Sandalyeye, koltuğa çıkıp inebilir. Ayaktayken düşmeden eğilip yerdeki nesneyi alabilir. Kapıları açar. Eşyaların yerlerini hatırlar, neyin nerede olduğunu bilir.Üzerindeki birçok giysiyi çıkarabilir; ama yeniden giyemez. Şapkasını, gözlüklerini takabilir ve terliklerini giyebilir. Tuvaleti geldiğini haber verebilir; ama altına kaçırmayı sürdürür. Altı ıslandığında değiştirilmesini isteyebilir.Yaşıtlarıyla bir arada olmaktan hoşlanır; ama oyuncaklarını paylaşmayı pek sevmez.Aynada ve fotoğraflarda kendisini tanır. 

24-36. ay

30 aylık çocuk, iki üç kelimelik kısa cümleler kurabilir. İhtiyaç duyduğu bütün sözcükleri kullanır. Kelime dağarcığı yaklaşık 200 kelimedir. Soru sormayı, sıfatları ve zamirleri kullanmayı öğrenir. Üç yaşındaki çocuk, 300 ila 1000 kelime kullanabilir. Cümleleri daha düzgün ve gramere uygun olarak kurabilir.Konuşmayı başlatır ve sürdürür. Bütün söyledikleri anlaşılır. Konuşmayı öğrenen çocuk durmadan konuşur. Bu nedir? O nedir? Şu kim? diye devamlı soru sorar. Tanıdığı birçok kişinin ismini söyleyebilir.Çocuk, kendi benliğini kavramaya başlamıştır. Bağımsızca davranma yetilerinin geliştiği bir dönemdedir. Sahip olduğu nesneleri tanır ve onları sahiplenir. Tırmanma, koşma, zıplama, atlama vb. becerileri gelişmiştir. Parmak ucunda durabilir ve yürüyebilir. Tek ayak üzerinde birkaç saniye durabilir. Kalemi daha iyi tutarak yatay ve dikey çizgiler çizebilir. Çok enerjik olduğu için devamlı hareket halindedir. Engellenmeye tahammülü yoktur.Ağır nesneleri itebilir, çekebilir. Ayakkabıların giyebilir. Tuvalet ihtiyacını önceden haber verebilir.Sembolik oyun oynama yeteneği gelişmiştir. Ev işleriyle ilgili taklitleri oyun ortamına taşır.Kız ya da erkek olduğunu bilebilir ve sorulduğunda cinsiyetini söyleyebilir. 

36-48. ay

Konuşma hızı artar ve kelime dağarcığı çoğalmıştır. Yaklaşık 300-1000 arası kelime kullanabilir. Gramer hataları daha az görülür. Kısa cümlelerle konuşabilir ve kendi kendine konuşma devam eder. Hızlı gelişen konuşması sayesinde aile bireyleri dışındaki kişilerle de iletişime geçer.Kendini iyi tanır. Adını, soyadını, ev telefonunu ve yaşını söyleyebilir. Aile bireylerinin isimlerini ve daha birçok kişinin isimlerini söyleyebilir.Ana renkleri tanır ve nesneleri şekil ve renklerine göre ayırtabilir, eşleştirebilir. Şarkı, şiir ve tekerlemeler söyleyebilir. 10’a kadar ritmik sayma yapabilir ve bazı rakamları tanıyabilir. Ben merkezci durumdan, sen merkezci duruma kızla ilerler.Üç parmağını kullanarak yuvarlak, dikey, yatay ve bunların kombinasyonundan oluşan çizgileri daha iyi çizebilir, basit resimler ve boyama yapabilir.Motor becerileri daha iyi geliştiği için çevresi üzerinde hakimiyet kurmaya çalışır. Tek ayak üzerinde zıplar, üç tekerlekli bisiklete binip sürebilir. Su dolu bardağı dökmeden taşıyabilir, makas kullanabilir.Bağımsızlığı artmıştır. Yemek yerken etrafını daha az kirletir. Ellerini yıkar, dişlerini fırçalar ve giysilerini çıkarıp giyebilir.Bu yaştaki çocuk, bilinçli oyun oynamaya başlar. Grup oyunlarına ilgisi artar ve yaşıtlarıyla oynamaya bayılır. Oyunda sıra bekleme gibi oyun kurallarına titizlikle uyar. Bencil davranışlar belirgin olmasına karşın bazen oyuncak ve diğer eşyalarını paylaşabilir. Sembolik oyun oynama süreci devam eder; telefonla konuşur gibi yapar, kitap okur gibi sayfalarını çevirir ve parmağını satırlar üzerinde gezdirir, bebeğiyle konuşur, süpürgeye at diye biner.  Cinsiyetine uygun davranışları belirginleşir. Evcilik ve doktorculuk gibi oyunlar bu dönemde başlar. 

48-60. ay

Akıcı bir konuşması vardır ve bütün konuştukları anlaşılır, gramerin ana kurallarını öğrenmiştir. İçinde, üstünde, altında vb. konum kavramlarını kullanır. Her şeyi öğrenme çabasındadır, bu nedenle sürekli soru sorar. 20-30’a kadar ritmik sayma yapabilir.Geçmiş ve gelecek zaman kavramı, mizah duygusu ve saat kavramı gelişmiştir. Hikâye dinlemeyi sever ve dinlediği hikâyeyi anlatabilir. Beslenme, temizlik ve uyku ile ilgili birçok soruyu doğru cevaplayabilir. Birçok şeyi yardımsız yapmak ister.Harfleri taklit ederek ve ismini ezbere yazabilir. Daha belirgin resimler yapar.Yoğun bir enerji kaynağı gibidir, yerinde durmaz. Her iki ayağının üzerinde uzun süre durabilir. Engellerin üzerinde sıçrayarak atlayabilir. Denge tahtasında düşmeden yürüyebilir.Küplerle merdivenler, köprüler yapabilir. İğneye ip geçirebilir ve dikiş dikebilir.Daha karmaşık oyunlar oynar. Yeni yeni oyunlar geliştirir. Arkadaşlık ilişkileri gelişmiştir. Oyun arkadaşlarını seçerken hemcinsleri olmasına dikkat eder. Dramatik oyunlara olan ilgisi fazladır. Hayali arkadaşlıklar edinir ve hayali oyunlar oynar. Araç-gereçlerle, kumla, çamurla, oyun hamuruyla çeşitli şeyler yaparak yaratıcılığını geliştirir.  

60-72. ay

Kendi kendine yetebilecek duruma gelmiştir. Bağımsızca yaptığı davranışlar artmıştır. Yalnız alış-verişe gidebilir, parka gidip oynayabilir. Sosyal olgunluğu artmış, kendinden emindir. Şekilci ve davranışları uyum içindedir. Rahat, ciddi, dikkatli, kararlıdır. Büyüklük, küçüklük, azlık, çokluk vb. kavramları bilir. Mizah duygusu oldukça gelişmiştir; espri yapmayı sever, arkadaşlarına şakalar yapar, fıkralar anlatmaktan ve dinlemekten hoşlanır. Telefona cevap verebilir, daha düzgün cümleler kurar. Arkadaşlık ilişkilerine önem verir. Grup oyunları ve kolektif spor dallarına ilgi duyar. Kız ve erkekler arasındaki ilgiler farklılaşır. Kendinden küçük çocuklarla oynamayı sevmez; ama onları sever ve korur.Düz bir çizgide geriye doğru gidebilir, sekebilir. Yaratıcılığı ve el becerileri artmıştır. Daha ayrıntılı ve gerçekçi resimler çizer.Kişilik yapısı büyük oranda tamamlanmış ve zekâsının yaklaşık yüzde 50’si oluşmuştur. Yaratıcı, bilimsel ve eleştirel düşünme becerisi gelişmiştir. Kendi duygularını tanır ve nedenini öğrenir. Duygularını ifade edebilme becerisi artmış, başkalarının duygularını tanıyarak empati kurmayı öğrenmiştir. Sorunlarla başa çıkma yetisi artmıştır.Artık bütün gelişim alanlarıyla okula başlamaya hazırdır.

KAYNAK: Çetin ÖZBEY, Çocuk Gelişiminde Yaşanan Sorunlar, İnkılap Kitapevi, İstanbul, 2006